ეთნოგრაფ ლევან ფრუიძის გადმოცემით, ჯიშიან დედა ღორებს დიდი ყურადღებით კვებავდნენ და ნაშენობის უნარის გათვალისწინებით ინარჩუნებდნენ. სასუქად დაკოდილ ტახებს არჩევდნენ, რომლებიც წელგამოვლილი, 2-3 წლისა, ზრდასრული უნდა ყოფილიყო. სასუქის დაკვლა გვიან შემოდგომით - ზამთრის პირზე შეიძლებოდა, როცა აცივდებოდა, ხაშარს (თრთვილს) დადებდა. ამით ისაზღვრებოდა სუქების დაწყების დრო. გვიან შემოდგომით, როცა ღორები ტყის ნობათს აითვისებდნენ, წინასწარ შერჩეულ ტახებს საძოვარზე აღარ უშვებდნენ და ჯერ საჩიხეში, მერე საღორეში ამწყვდევდნენ. სალაფავი საოჯახო ნარეცხებისგან კეთდებოდა. სასუქ ღორს დღეში სამჯერ ძღომაზე კვებავდნენ: დილით და საღამოთი საღორებოთი, შუადღით მარცვლეულით. ასე
ვახუშტი ბაგრატიონი რაჭველებზე წერს, “ღორი სიცოცხლე მათი”-ო, - ეს სიტყვები უდავოდ რაჭული ლორის მისამართით არის ნათქვამი. ვისაც კი ერთხელ მაინც გაუსინჯავს რაჭული ლორი, დამეთანხმება, რომ მისი გემო არასდროს დაავიწყდება. ჩანს, რაჭველები განსაკუთრებულ ტექნოლოგიას იყენებენ. ამის დასაზუსტებლად კი ულამაზეს რაჭას ვესტუმრე. ქვემო რაჭაში, ამბროლაურის რაიონის სოფელ თლუღის მკვიდრს ჯემალ სოფრომაძეს ლორის დამზადებაში ბადალი არ ჰყავს. ამიტომაც შევარჩიე ეს დალოცვილი ადამიანი. ვიდრე ჯემალი ბიძიას მონაყოლს და გამოცდილებას გადმოგცემთ, მანამდე ეთნოგრაფიულ წყაროებში დაცულ ლორის დამზადების წესს გავეცნოთ.
ღორის დაკვლის სამზადისი
შერჩეული საკვებით სასუქი ორი თვე იკვებებოდა, შემდეგ ძველ მთვარეზე მის დაკვლას გადაწყვეტდნენ. დაკვლის წინ სამი დღე აშიმშილებდნენ, რათა ნაწლავები სუფთად ჰქონოდა. ყველა ოჯახში შთამომავლობით შემონახული ცაცხვის მთლიან ხეში გამოთლილი “ხონჩა” (ქვ. რაჭა), “ჭიროლი” (ზემო რაჭა) ჰქონდათ. მას თბილი წყლით გარეცხდნენ, გააშრობდნენ და ფელიკების (რაჭული ლორი) დასაწყობად გაამზადებდნენ. ძველად რაჭა-ლეჩხუმში უმთავრესი საცხოვრებელი “შუა სახლი” - “კათხა სახლი” იყო, სადაც შუა ცეცხლი მუდმივად ენთო. გამართული იყო კერა, კერის თავზე “კაჩა” - “კაკიბერა”, ცეცხლის თავზე სახურავთან მოწყობილი გახლდათ სხვენი-ფიცარნაგი. თავზე კერის ჯაჭვი ეკიდა, ყველნაირი ქვაბ-კარდალათა ჩამოსაკიდებელი მოწყობილობით. ახალ ხანაში დიდმა ოჯახებმა შუა ცეცხლი შეინარჩუნეს. ლორის გამოსაყვანად, ვისაც შუა სახლი არ ჰქონდა, ამისთვის საგანგებოდ აშენებდა ხის სამზადს.
ღორის დაკვლამდე წინასწარ ამზადებდნენ მარილს - აუცილებლად “ხოროშა”, ანუ მარცვლოვან ქვამარილს, რომელსაც კეცებზე აცხელებდნენ და გაგრილებულს ხმარობდნენ. მარილის რაოდენობა ღორის სიდიდეზე იყო დამოკიდებული, ღორს მარილი ბევრი სჭირდებოდა.
ღორის დაკვლა
ყველა ოჯახში ჰქონდათ “ღორის დასაკლავი დანა” - ბასრი, პირგრძელი და მკვიდრი შავტარიანი. ყველა ოჯახში იყო ღორის დაკვლის სპეციალისტი მამაკაცი და ლორის გამომყვანი.
დაკვლის წინ საარყე ქვაბში წყალს აადუღებდნენ. დაკლულ ღორს ფიცარნაგზე თავდაღმა დააწვენდნენ. გრძელტარიანი ხრიკით მდუღარეს თანმიყოლებით ასხამდნენ და ბალანს ხელით აცლიდნენ. ბალანის გაცლის შემდეგ გულაღმა გადმოაბრუნებდნენ, მუცელზე გაფატრავდნენ და შიგნეულს გამოაცლიდნენ. ქალები ნაწლავებს ქონად გადადნობისთვის “რცმელებს” ააცლიდნენ, თან ნაწლავების რეცხვას შეუდგებოდნენ. მამაკაცები დაკლულ ღორს გულ-მუცელში წყალს გამოავლებდნენ, ხერხემალს შიგნიდან ნეკნებს დააჭრიდნენ, თავდაღმა დააწვენდნენ, კელავერს ააცლიდნენ და ღორს დააფელიკებდნენ. სულხან-საბა ორბელიანი “კელავერს”, მუცლის ხორცად განმარტავს დიალექტებში და ნეკნების ნაწილად მიიჩნევს. ფელიკებს ქვედა ყბები გაჰყვება. ღორს ზოგჯერ თავს მთლიანად აჭრიან.
ფელიკების დამარილება, კვამლზე გამოყვანა და მოხმარება
გასუფთავებული ფელიკები ხონჩაზე ლაგდება და ბასრი დანით მუშავდება: იღებენ ყველა სახსარს, მარილმა რომ სიღრმეებში შეაღწიოს. ასეთნაირად დამუშავებულ ფელიკს თბილ მარილს ბღუჯა-ბღუჯა აყრიან და სიღრმეებში თითებით ტენიან.
დამარილების შემდეგ ფელიკებს ხონჩით სამზადში გრილ ადგილზე შეინახავდნენ. სამზადის კარს საგულდაგულოდ დაკეტავდნენ, მღრღნელებისა და კატა-ძაღლისგან უსაფრთხოდ რომ ყოფილიყო. ღიობებს ეკლებით ამოქოლავდნენ, კვამლი ადვილად რომ გასულიყო, ხოლო გარედან ფრინველებს და მღრღნელებს არ შეეღწიათ.
ფელიკები ამ მდგომარეობაში 10-14 დღე უნდა ყოფილიყო, ოღონდ ყოველ მესამე დღეს მათ ერთმანეთს უნაცვლებდნენ ზევიდან ქვევით და პირიქით. როდესაც მარილი კარგად გაუჯდებოდა, მანეულის ან თხილის ღვლერჭით შუაცეცხლთან კაკიბერაზე ჩამოჰკიდებდნენ. აქაურობას წიწვიანი ხეების შეშას არ გააკარებდნენ. პირველი სამი დღე ჩალის ღერების, ფუტურო ჯირკების უსუნო ფიჩხების ცეცხლს ანთებდნენ. თანდათან რცხილის, წიფლის, კოპიტის ხმელ შეშას უმატებდნენ, ისე, რომ დანაკვერცხლებულ კერას არც დღისით და არც ღამით ძალა არ დაეკარგა. ასე გრძელდებოდა ერთი თვე, თვე ნახევარი. როცა ფელიკები სასურველ ფერს - სასიამოვნო მეწამულში გარდამავალ სიყვითლეს მიიღებდა, ბოლზე გამოყვანა მთავრდებოდა, მაგრამ ცეცხლზე კიდევ 10 დღე ტოვებდნენ. მთლიანი ფელიკები სამზადიდან ზამთრის გასატარებელ ოთახში გადაჰქონდათ და ღუმელთან ან ბუხართან ჰკიდებდნენ. საჭიროების დროს სასურველ ნაჭრებს აჭრიდნენ და ხარშავდნენ. საუკეთესოდ ითვლებოდა ნეკნები, რომელსაც ზოგი კელავერს უწოდებს. დამარილებისას ნეკნებს ფელიკს ნახევრად აჭრიდნენ, კვამლზე გამოყვანისას მას მცირე პალოს შეუდგამდნენ და ბოლზე ისე გამოიყვანდნენ.
სტუმრად ჯემალ სოფრომაძესთან
- ჯემალი ბიძია, რაჭველ კაცთან რატომ არის გაიგივებული ლორი და საიდან მოდის ლორის გამოყვანის ტრადიცია?
- რაჭველებმა ლორის კარგი გამოყვანა იციან. იმ დროს, როცა ლორი გამოგვყავს, შობის მარხვა იწყება. რადგან მარხვაში ხორცი არ იჭმება, შესაბამისად დაკლული ღორის ხორცს ამარილებდნენ და ბუხრის წინ ჰკიდებდნენ, “ავიჩინებდნენ”. ხანდახან ქარი რომ დაუბერავდა, კვამლი გამოდიოდა, “ვიჩინა” თანდათან ფერს იცვლიდა, იბოლებოდა. წინათ ისეთი სახლები გვქონდა, რომ სიცივე და ყინვა ადვილად შემოდიოდა. ლორი ყინვასაც გამოჰყავდა. 
- თქვენს წინაპრებს როგორ გამოჰყავდათ?
- ასე, როგორც მე გეუბნები. “ვიჩინა” თეთრი ფერის არ გამოვიდოდა, ჩვეულებრივად ყავისფერი იყო, ბუხართან გამოყვანილი. ასე აკეთებდა ბებიაჩემი და ბაბუაჩემი. მეც მაინტერესებდა და მათგან ვისწავლე.
ძველად იტყოდნენ ხოლმე, ღორის დაკვლას თოვლი უნდა მოხვდესო. ღორს შუაზე ვჭრით, თავს და დანარჩენ ნაწილებს ცალკე ვდებთ. “სავიჩინედ” ეს ნაწილები არ გამოიყენება. ხორცს ვამარილებთ. დამარილებას თავისებური ხერხი და ცოდნა უნდა, ბევრი მარილი რომ არ მოგვივიდეს. მაგალითად, თუ ღორი 100 კგ-ს იწონის, 4 კგ მარილი დასჭირდება. დამარილებულ ხორცს ერთმანეთზე ვდებთ და პარკში ვახვევთ, წვენი რომ არ გაუვიდეს. ასეთ მდგომარეობაში ერთი კვირა ვაჩერებთ. ერთი კვირის მერე ვატრიალებთ, ზედას ქვეშ ვაქცევთ და ქვედას - ზევით. ასე ვინახავთ კიდევ ორი კვირა. შემდეგ ოთახში ღუმელთან შემოგვაქვს. რამდენიმე დღე ვაცდით, რომ გაშრეს. გამშრალი ფიცრულ “სავიჩინეში” მიგვაქვს. “სავიჩინე” აუცილებლად მაღალი უნდა იყოს, ზევით “ვიჩინა” რომ ჩამოეკიდოს. ქვევით ცეცხლი უნდა ენთოს. შეშად ჯირკები მაქვს შემონახული, ზევიდან ნახერხს ვაყრით ხოლმე და ჩუმად იწვის. იქიდან მარტო კვამლი გამოდის. ასეთ მდგომარეობაში ერთი თვის განმავლობაშია. ამ დროს ყინვები უსწრებს. როგორც ცეცხლი აშრობს, ასევე აშრობს ყინვაც. მერე ისევ ცეცხლს ვუნთებ - ორი დღე უნდა გააჩერო, ორი დღე ცეცხლი შეუნთო. ასე დაკიდებული ორი კვირაა, მერე “სავიჩინეშივე” ვტოვებთ.
“სავიჩინე” საგანგებოდ ხის მასალისგან არის აშენებული. სახურავის შუაში დირეა, სადაც აღვირები მაქვს დამაგრებული “ვიჩინების” დასაკიდებლად. ძალიან დაბლა არ უნდა იყოს, შეიძლება ცეცხლი გაუჩნდეს ან ჩამოწვეთოს ცხიმმა და ალი ავარდეს.
- ყველას სხვადასხვანაირად გამოჰყავს ლორი, გემოც სხვადასხვანაირი აქვს?
- “ვიჩინის” გემო დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელ შეშას გამოიყენებ შებოლვის დროს. ჩვენს პორობებში ყველაზე საუკეთესო წიფელია. თუ გვინდა, რომ “ვიჩინა” უფრო შეწითლდეს, რთხმელას ვუმატებ.
- როგორ უნდა გავარჩიოთ კარგი ლორი ცუდისგან?
- “ვიჩინა” მოწითალო ფერის და ზომიერად მარილიანი უნდა იყოს. ჩემი ხელით მაქვს გამორწყული, რამდენი მარილი უნდა დავაყარო. კარგი რომ გამოვიდეს, მარილი არ უნდა სჭარბობდეს. თუ დააკელი, მერე გაფუჭდება. რაჭული ლორი ყოველთვის სუფრის მშვენება იყო და არის. განსაკუთრებულად გემრიელია რაჭულად გამომცხვარ ლობიანთან ერთად.
თეა ცაგურიშვილი
_yda-1.jpg)
კომენტარები